Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ, ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΚΑΙ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΟΧΗ

H ελληνιστική εποχή: η οικουμενική πόλη

Το 334 π.Χ. βασιλιάς της Μακεδονίας αναγορεύεται ο Αλέξανδρος. Εμπνέεται από τα πολεμικά παραδείγματα του πατέρα του, Φιλίππου, και από τη διδασκαλία του παιδαγωγού του, Αριστοτέλη. Με τις κατακτήσεις του διευρύνει την αντίληψη της πόλεως προς την κατεύθυνση της οικουμένης. Η γλώσσα και ο πολιτισμός των Ελλήνων που μεταλαμπάδευσε στα εδάφη που κατέκτησε, επιζούν επί αιώνες. Λαοί που μέχρι τότε αγνοούσαν ο ένας τον άλλον, έρχονται σε επαφή, είτε λόγω των επεκτατικών πολέμων και της διπλωματίας, είτε μέσω των νέων οδών του εμπορίου. Για πρώτη φορά, πληθυσμοί στη Δύση και την Ανατολή θα αντιληφθούν πόσο μεγάλος είναι ο κόσμος όπου ζουν και θα σφυρηλατήσουν δεσμούς που οδηγούν στην ανταλλαγή εμπορευμάτων και ιδεών.

Ο πρόωρος θάνατος του Αλέξανδρου το 323 π.Χ. αφήνει αναπάντητο το ερώτημα, αν θα μπορούσε με τις εξαιρετικές ικανότητές του, να επιτύχει την πολιτική ενότητα της αυτοκρατορίας του. Η αυτοκρατορία του κατακερματίζεται και διαμοιράζεται στους διαδόχους του. Στα ελληνιστικά βασίλεια κατοικεί ένα μωσαϊκό υπηκόων χωρίς καμιά ομοιογένεια από άποψη φυλετική, κοινωνική, πολιτική. «Επίσημη γλώσσα» είναι η ελληνική. Πρόκειται για την εξελιγμένη μορφή της αττικής διάλεκτου που έγινε η παγκόσμια γλώσσα της ελληνιστικής εποχής («ελληνιστική κοινή»). Σε αυτήν γράφονται οι νόμοι, τα επίσημα κείμενα, τα βιβλία (συμπεριλαμβανομένης και της Καινής Διαθήκης αργότερα). Οι παλαιές γλώσσες πάντως διασώζονται ως μητρικές γλώσσες μεγάλων ομάδων πληθυσμού, όπως για παράδειγμα η αραμαϊκή (η γλώσσα του Ιησού) και η αιγυπτιακή.

Ο καινούργιος κόσμος μοιάζει να μην έχει όρια. Η μετάβαση από τον προστατευτικό χώρο της πόλεως – κράτους στον κοσμοπολιτισμό, η συμβίωση με τόσους διαφορετικούς ανθρώπους, προκαλεί ανασφάλεια. Ο κόσμος όμως, όχι πια η πόλις, αποτελεί, κατά τον φιλόσοφο Ζήνωνα, θεμελιωτή της στωικής φιλοσοφίας*, το νέο πρότυπο της ανθρώπινης κοινότητας: «...να μη ζούμε χωρισμένοι σε κράτη και σε δήμους και σε σύνορα ξεχωριστών δικαίων, παρά όλους τους ανθρώπους να τους λογαριάζουμε για συνδημότες και συμπολίτες μας, και μια ζωή και οργάνωση να υπάρχει...» (Πλούταρχος, Περί της Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής, 329, 6α, μτφρ. Θρ. Σταύρου). Το φιλοσοφικό αυτό όραμα του Ζήνωνα, ο Αλέξανδρος το έκανε πράξη. Ο άνθρωπος της ελληνιστικής εποχής παύει να είναι πολίτης της πόλης του, γίνεται «πολίτης της οικουμένης». Τα ελληνιστικά βασίλεια επιζούν περισσότερο από έναν αιώνα και συνδέονται μεταξύ τους με κοινούς δεσμούς γλώσσας, πολιτισμού και εμπορίου. Βαθμιαία όμως αρχίζουν να εξασθενούν. Το ένα μετά το άλλο υποτάσσονται στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Το πρότυπο αυτοκρατορίας που ίδρυσε ο Αλέξανδρος, όπως συνεχίστηκε από τους διαδόχους του, βρίσκει έκφραση στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Χάρη σε αυτόν τον νεαρό, ιδιοφυή και φιλόδοξο βασιλιά, ο ελληνικός πολιτισμός έγινε οικουμενικός, και επηρέασε βαθύτατα όλο τον αρχαίο κόσμο.

Το 330 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος επιλέγει την ελληνική πόλη του Βυζαντίου, στην υδάτινη οδό μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, για να θεμελιώσει τη «νέα Ρώμη», τη «βασιλεύουσα» Κωνσταντινούπολη. Οι τρεις κύριες κατευθυντήριες αρχές που διέπουν τη διακυβέρνηση της ανατολικής ρωμαϊκής (βυζαντινής) αυτοκρατορίας είναι α) η ρωμαϊκή παράδοση στους νόμους και τη διοίκηση, β) ο ελληνικός πολιτισμός, γ) η χριστιανική θρησκεία. Αυτά είναι και τα τρία σπουδαιότερα στοιχεία που διαμόρφωσαν τον σύγχρονο ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Ο 6ος αιώνας σφραγίζεται από τη βασιλεία του Ιουστινιανού. Επιδιώξεις του είναι η αναβίωση της οικουμενικής ρωμαϊκής ηγεμονίας (‘imperium romanum’) και η ενότητα του χριστιανικού κόσμου. Τον σκοπό αυτό εξυπηρετεί και η ανασύσταση του ρωμαϊκού δικαίου. Έτσι, ένα τιτάνιο, χωρίς προηγούμενο, νομοθετικό έργο ολοκληρώνεται σε απίστευτα μικρό χρονικό διάστημα. Πρόκειται για τη συστηματική κωδικοποίηση του ρωμαϊκού δικαίου σε ένα «σώμα», το περίφημο Corpus Iuris Civilis, όπως μετονομάστηκε. Το Βυζάντιο θα χρησιμοποιήσει το απαράμιλλο αυτό εργαλείο για την απονομή δικαιοσύνης σε όλη τη διάρκεια της ζωής του και θα το μεταβιβάσει ως ανεκτίμητη κληρονομιά για τη νομική επιστήμη στην Ευρώπη των νεότερων χρόνων.

Στην παρακμή του Βυζαντίου συντελεί η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους από το 1204 μέχρι το 1261. Στο διάστημα αυτό εντείνονται οι τάσεις ανεξαρτητοποίησης των ισχυρών γαιοκτημόνων και της στρατιωτικής αριστοκρατίας, που είχαν αρχίσει ήδη από παλαιότερα.

Το ανασυσταθέν, μετά από τη Φραγκοκρατία, βυζαντινό κράτος δεν είχε τη δύναμη και την έκταση της παλιάς αυτοκρατορίας. Οι διοικητές των βυζαντινών επαρχιών ξεφεύγουν από τον έλεγχο της κεντρικής εξουσίας και καταλήγουν να γίνουν σχεδόν ανεξάρτητοι. Η κεντρική κυβέρνηση της δυναστείας των Παλαιολόγων αναγκάζεται να παραχωρήσει διάφορα προνόμια στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, όπως για παράδειγμα στην Αδριανούπολη, τη Θεσσαλονίκη, τις Σέρρες, τα Ιωάννινα, τη Μονεμβασιά. Μερικές από αυτές γνωρίζουν μια πραγματική κοινοτική διοίκηση. Η Κωνσταντινούπολη παύει να είναι το μοναδικό κατευθυντήριο κέντρο του ελληνισμού. Η αντίσταση και ο ηρωικός θάνατος του τελευταίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου πάνω στα τείχη της Πόλης, τροφοδοτεί τον βυζαντινό θρύλο για την αναγέννηση του Βυζαντίου. Από την καταστροφή του 1453, ο ελληνισμός θα κάνει τέσσερις αιώνες να συνέλθει.

Κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, παρά το γεγονός ότι οι Έλληνες βιώνουν την οθωμανική επιβολή, η ελληνική πολιτισμική κληρονομιά, η ελληνική γλώσσα και η χριστιανική πίστη κατορθώνουν να διασωθούν. Οι Τούρκοι, τουλάχιστον τον πρώτο καιρό της κατάκτησης, αφιερώνονται κυρίως στη διεξαγωγή του «ιερού πολέμου». Αφήνουν στους κατακτημένους λαούς το εμπόριο, τη βιοτεχνία και τις άλλες παραγωγικές δραστηριότητες. Οι υπόδουλοι Έλληνες επωφελούνται από αυτές τις δυνατότητες που τους παραχωρεί το διοικητικό και φορολογικό σύστημα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στα χωριά και τις πόλεις οι κοινοτικοί άρχοντες (πρόκριτοι, προεστοί) αντιπροσωπεύουν τους υπηκόους και παίρνουν μέρος μαζί με τους υπαλλήλους της κεντρικής διοίκησης στην κατανομή των φόρων και στο διακανονισμό των τοπικών υποθέσεων. Διαδραματίζουν δηλαδή έναν ρόλο μεσάζοντα μεταξύ της κεντρικής εξουσίας και των χριστιανών υπηκόων του Σουλτάνου. Σταδιακά, διαμορφώνεται μια πραγματική κοινοτική και περιφερειακή διοίκηση των ελληνικών κοινοτήτων, οι οποίες εξακολουθούν να βρίσκουν τον συνεκτικό δεσμό τους στην ορθόδοξη Εκκλησία.