ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΚΑΙΤΕ ΚΑΙ ΤΟΝ ΣΠΙΝΟΖΑ, της Κατερίνας Ιωαννίδου

GOETHE, Τα νεανικά χρόνια του Βίλχελμ Μάιστερ

ΜΠΑΡΟΥΧ ΣΠΙΝΟΖΑ: Ο ΡΑΣΙΟΝΑΛΙΣΜΟΣ-ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑ κ ΗΘΙΚΗ/ Ο ΠΑΝΘΕΪΣΜΟΣ

Αποτελεί μια από τις σημαντικότερες μορφές του ρασιοναλιστικού πνεύματος του 17ου αι. ΜΠΑΡΟΥΧ ΣΠΙΝΟΖΑ: από τις σημαντικότερες μορφές του ρασιοναλιστικού πνεύματος του 17ου αι. ΜΠΑΡΟΥΧ ΣΠΙΝΟΖΑ: από τις σημαντικότερες μορφές του ρασιοναλιστικού πνεύματος του 17ου αι. Ο Σπινόζα αντιδρά στο καρτεσιανό δυϊσμό και θεωρεί το Εγώ λογικά προγενέστερο των εννοιών της ψυχής και του σώματος. Για τον Σπινόζα το Εγώ παρομοιάζεται με ένα κάτοπτρο, όπου ψυχή και σώμα δεν συνδέονται αλλά βρίσκονται σε πλήρη αντιστοιχία όπως οι πλευρές του κατόπτρου. Η ψυχή και το σώμα είναι ένα και το αυτό πράγμα ιδωμένα άλλοτε υπό το κατηγόρημα της Σκέψης κι άλλοτε υπό εκείνο της Έκτασης. Στην πραγματικότητα, για τον Σπινόζα δεν υφίσταται ζήτημα αλληλεπίδρασης ψυχής και σώματος, καθώς ψυχή & σώμα, συνείδηση & χώρος δεν αποτελούν ουσίες ή υποστάσεις, αλλά κατηγορήματα ή ιδιότητες μιας και ενιαίας ουσίας. Μοναδική Ουσία στο σύμπαν είναι ο Θεός που είναι ασύλληπτος σε εμάς. Εμείς ως πεπερασμένα όντα μπορούμε να γνωρίζουμε μόνο πεπερασμένα πράγματα όπως: η γνώση των τρόπων (modi) των κατηγορημάτων (attributa) της ουσίας. Αντί της παραδοσιακής διάκρισης μεταξύ ουσίας ή υπόστασης ΚΑΙ ιδιότητας ή κατηγορήματος ο Σπινόζα διακρίνει Ουσία ΚΑΙ Τρόπο (αναγνωρίζοντας ένα ιδιότυπο ενδιάμεσο ρόλο στο κατηγόρημα). Ουσία είναι αυτό που αποτελεί αιτία του εαυτού του και γίνεται αντιληπτό μέσα από τον εαυτό του. Δηλαδή, ο Θεός ως μοναδική Ουσία είναι αιτία του εαυτού του και αιτία ύπαρξης όλων των άλλων πραγμάτων. Ο Σπινόζα αντιλαμβάνεται τον Θεό ως «μια ουσία που συνίσταται σε άπειρα κατηγορήματα, καθένα από τα οποία εκφράζει αιώνια και άπειρη ουσία». Ο πεπερασμένος ανθρώπινος νους μπορεί να συλλάβει μόνο δύο κατηγορήματα: την έκταση ή χώρο ή σώμα και τη σκέψη ή πνεύμα. Καθότι η ουσία είναι γνωστικά απροσπέλαστη, η διάνοια μπορεί να αντιληφθεί τη συγκρότησή της μέσω του κατηγορήματος. Σε αντίθεση με την ουσία, ο τρόπος για να υπάρξει χρειάζεται κάτι από το οποίο να εξαρτάται. Οι τρόποι αποτελούν τις αντιληπτές από τον άνθρωπο μορφές εμφάνισης του Θεού. Έτσι, ο άνθρωπος συνιστά περιορισμένο τρόπο του Θεού και, συνάμα ενυπάρχει στο Θεό ως τρόπος σκέψης Και ως τρόπος έκτασης. Κάθε τρόπος έκτασης είναι πανομοιότυπος με τον αντίστοιχο τρόπο σκέψης. Ο ΘΕΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Ο Θεός και ο κόσμος είναι το ίδιο. Θεός ή Φύση. Αυτή η θέση οδήγησε το Σπινόζα στον πανθεϊσμό. Η ιδεώδης επιστήμη οφείλει να ερευνά τον κόσμο όχι στον συγκεκριμένο χωρόχρονο αλλά από τη σκοπιά της αιωνιότητας. Έτσι βλέπει ο Θεός τον κόσμο και το ίδιο κάνουμε κι εμείς στο βαθμό που μετέχουμε στο απειροελάχιστο μέρος του θεϊκού νου. Η γνώση προέρχεται απαγωγικά από σαφείς και διακριτές ιδέες. Η αντικειμενική γνώση έχει μορφή μαθηματικής αλήθειας. Τα μαθηματικά δε λειτουργούν με γενικές ιδέες που προσλαμβάνουμε μέσω της εμπειρίας, αλλά με ορισμούς και έννοιες που αποδεικνύουν τις συνθήκες της αναγκαίας ύπαρξης και με την αυστηρή συλλογιστική τους μας προφυλάσουν από τη στρεβλωτική επίδραση της φαντασίας και του συναισθήματος στον τρόπο σύλληψης και ερμηνείας του κόσμου. Πέραν της γνωσιοθεωρίας ακόμα και η ηθική του Σπινόζα έχει γεωμετρική σύλληψη. Ο Σπινόζα αναγνωρίζει τρία ιεραρχικά διατεταγμένα είδη γνώσης: 1. Κατώτερο είδος, που αποτελεί τη συγκεχυμένη και ανεπαρκή γνώση βασισμένη στην εμπειρία. 2. Κοινή γνώση της ανθρωπότητας, με την οποία γνωρίζουμε τα χαρακτηριστικά αλλά όχι την ουσία των πραγμάτων. 3. Ανώτερο είδος γνώσης που ισοδυναμεί με τη γνώση των αιτιών των πραγμάτων, δηλαδή τη γνώση των ιδιοτήτων ή των κατηγορημάτων του Θεού. Ο Σπινόζα είναι αντίθετος στην τελεολογική αντίληψη της φύσης, θεωρώντας την ανθρωπομορφική προκατάληψη. Τον τρόπο που κατανοούμε τον εαυτό μας και τις πράξεις μας δεν πρέπει να τον προβάλουμε στη φύση. Ο απολύτως αιτιακά καθορισμένος κόσμος εξάγεται από την αναγκαιότητα ύπαρξης του Θεού. Τα πάντα λειτουργούν μέσα από μια αιτιακή αλληλόδραση και ο κόσμος είναι ένα κλειστό σύστημα που υπάρχει στον εαυτό του και φέρει μέσα του την αιτία της ύπαρξής του. Όταν γεννιούνται οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τίποτα από αιτιότητα. Οι ενέργειές τους καθορίζονται χρησιμοθηρικά. Η αρμονία και η τάξη στη φύση σημαίνει ότι τα πράγματα μπορούν να συνυπάρχουν χωρίς αντιφάσεις. Οι ιδιότητες της ύλης (ψυχρό- θερμό) δεν υπάρχουν καθαυτές, αλλά βρίσκονται σε συνάρτηση με τις δικές μας προσλαμβάνουσες. Ομοίως, οι απόλυτες αξίες (καλό- κακό) είναι σχετικές και εξαρτημένες από τις επιδιώξεις μας. Δεν «επιθυμούμε κάτι επειδή το θεωρούμε αγαθό· αλλά αντιθέτως θεωρούμε κάτι αγαθό επειδή το επιδιώκουμε, το επιθυμούμε, το θέλουμε, το ποθούμε διακαώς».

AΣΚΗΣΗ ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΟ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΜΠΑΡΟΥΧ ΣΠΙΝΟΖΑ, ΟΠΟΥ Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΑΝΑΖΗΤΑ ΤΟΝ "ΔΙΟΡΘΩΤΙΚΟ" ΠΑΡΑΓΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ: “Aφού με δίδαξε η πείρα ότι όλα όσα συμβαίνουν συνήθως στην κοινή ζωή είναι μάταια και μηδαμινά, και βλέποντας ότι όλα όσα φοβόμουν ή γίνονταν αφορμή να δοκιμάζω φόβο ή δεν είχαν καθεαυτά τίποτε καλό ούτε κακό, παρά μόνο στον βαθμό που με αναστάτωναν, παοφάσισα τελικά να αναζητήσω μήπως υπήρχε κάποιο πραγματικό και κοινωνήσιμο αγαθό που μόνο αυτό να ήταν η αιτία που θα επηρέαζε το μυαλό, αποκλείοντας όλα τα υπόλοιπα · ή, ακριβέστερα ακόμη, κάποιο πράγμα που η ανακάλυψη και η απόκτησή του θα μου πρόσφεραν για πάντα την ικανοποίηση μιας υπέρτατης και αδιάκοπης χαράς. (Μπαρούχ Σπινόζα, Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, μτφρ. Βernard Jacquemart, Bασιλική Γρηγοροπούλου, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2000, σ. 23)

Μελετώντας τη ζωή του Σπινόζα, να εξετάσετε σε ποιο βαθμό συγκρούστηκε με τις κυρίαρχες στην εποχή του κοινωνικές αντιλήψεις. Η σύγκρουση του Σπινόζα με τις αντιλήψεις της εβραϊκής κοινότητας του Άμστερνταμ, που εξέταζε τα γνωσιολογικά ζητήματα sub specie aeternitatis (υπό το πρίσμα της αιωνιότητας) είναι χαρακτηριστική. Ο Σπινόζα γεννήθηκε στο Άμστερνταμ, ήταν γιος Πορτογάλων Εβραίων. Το Άμστερνταμ ήταν τότε ένας δημοφιλής προορισμός για ανθρώπους που προσπαθούσαν να αποφύγουν τις διώξεις. Μα ακόμα κι εκεί υπήρχαν όρια στην έκφραση απόψεων. Αν και ανατράφηκε με την εβραϊκή θρησκεία, ο Σπινόζα αφορίστηκε και δέχτηκε τις κατάρες των ραβίνων στη συναγωγή το 1656 όταν ήταν 24 ετών, πιθανόν εξαιτίας των ανορθόδοξων απόψεών του για τον Θεό. Έφυγε από το Άμστερνταμ και αργότερα εγκαταστάθηκε στη Χάγη. Έκτοτε έμεινε γνωστός ως Μπενεντίκτ ντε Σπινόζα παρά ως Μπαρούχ, που ήταν το εβραϊκό του όνομα. Ο Σπινόζα δε θαύμαζε απλώς τη γεωμετρία, αλλά έγραφε φιλοσοφία ωσάν να ήταν γεωμετρία. Οι αποδείξεις στο βιβλίο του Ηθική μοιάζουν με γεωμετρικές αποδείξεις και περιλαμβάνουν αξιώματα και ορισμούς. Υποτίθεται πως έχουν την ίδια αμείλικτη λογική με τη γεωμετρία. Αλλά αντί να αφορούν θέματα όπως οι γωνίες των τρίγωνων και η περιφέρεια των κύκλων, αφορούν τον Θεό, τη φύση, την ελευθερία και το συναίσθημα. Ο Σπινόζα ένιωθε ότι αυτά τα θέματα επιδέχονται ανάλυσης και συλλογιστικής με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που σκεφτόμαστε τα τρίγωνα, τους κύκλους και τα τετράγωνα. Πίστευε πως υπάρχει μια υποκείμενη δομική λογική στον κόσμο και στη θέση μας σε αυτόν, την οποία ο ορθός λόγος δύναται να αποκαλύψει. Τίποτα δεν είναι τυχαίο έτσι όπως είναι, υπάρχει ένας σκοπός και μια αρχή σε όλα. Όλα ταιριάζουν σε ένα τεράστιο σύστημα και ο καλύτερος τρόπος να το καταλάβουμε είναι η δύναμη της σκέψης. Αυτή η προσέγγιση στη φιλοσοφία, που εστιάζει στον ορθό λόγο παρά στο πείραμα και στην παρατήρηση, συχνά αποκαλείται ορθολογισμός. Στον Σπινόζα άρεσε να μένει μόνος. Όντας σε μοναχική κατάσταση, είχε τον χρόνο και την ηρεμία για να κάνει τις μελέτες του. Ήταν επίσης ασφαλέστερο να μην ανήκει σε κάποιο δημόσιο θεσμό, δεδομένων των απόψεών του για τον Θεό. Γι’ αυτό και το διασημότερο βιβλίο του, η Ηθική, δημοσιεύτηκε μετά θάνατον. Αν και η φήμη του ως ενός άκρως πρωτότυπου στοχαστή διαδόθηκε όσο ζούσε ο Σπινόζα απέρριψε μια προσφορά να διδάξει στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. Εντούτοις συζήταγε μετά χαράς τις ιδέες του με μερικούς στοχαστές που τον επισκέπτονταν. Ένας από αυτούς ήταν ο φιλόσοφος και μαθηματικός Γκότφριντ Λάιμπνιτς. Ο Σπινόζα ζούσε απλά, έμενε σε καταλύματα και δεν αγόρασε σπίτι. Δε χρειαζόταν πολλά χρήματα και τα κατάφερνε με όσα έβγαζε ως λειαντής φακών, καθώς και με μικροποσά από ανθρώπους που θαύμαζαν το φιλοσοφικό έργο του. Οι φακοί τους οποίους έφτιαχνε χρησιμοποιούνταν σε επιστημονικά όργανα όπως τηλεσκόπια και μικροσκόπια. Έτσι, ήταν ανεξάρτητος και δούλευε εκεί όπου έμενε. Δυστυχώς αυτό μπορεί να συνέβαλε και στον πρόωρο θάνατό του από πνευμονική λοίμωξη μόλις στα 44 του. Από τη λείανση των φακών ανέπνεε τη σκόνη του γυαλιού και αυτό μάλλον κατέστρεψε τους πνεύμονες του. Αν ο θεός είναι άπειρος, σκεφτόταν ο Σπινόζα, συνάγεται ότι δεν μπορεί να υπάρχει κάτι που να μην είναι Θεός. Αν ανακαλύψετε κάτι στο σύμπαν που να μην είναι θεός, τότε ο θεός δεν μπορεί να είναι άπειρος, αφού ο θεός θα έπρεπε επί της αρχής να είναι και αυτό το πράγμα, όπως είναι τα πάντα. Όλοι είμαστε μέρη του Θεού, όπως και οι πέτρες, τα μυρμήγκια, το χορτάρι και τα παράθυρα. Όλα. Όλα ανήκουν σε ένα απίστευτα περίπλοκο σύνολο, αλλά εντέλει όλα όσα υπάρχουν αποτελούν τμήμα ενός και μόνου πράγματος: του θεού. Οι πιστοί των παραδοσιακών θρησκειών κήρυτταν ότι ο θεός αγαπά την ανθρωπότητα και απαντά στις ατομικές προσευχές Αυτό συνιστά ανθρωπομορφισμό – την προβολή ανθρώπινων ιδιοτήτων, όπως η συμπόνια, σε ένα μη ανθρώπινο ον, τον θεό. Η πιο ακραία ανθρωπομορφική θέση είναι να φανταζόμαστε τον Θεό ως έναν καλό άνδρα με μεγάλη γενειάδα και ευγενικό χαμόγελο. Ο Θεός του Σπινόζα δεν ήταν έτσι. Αυτός -ή ίσως θα ήταν ακριβέστερα να πούμε “αυτό” δεν είχε πρόσωπο και δεν ενδιαφερόταν για τίποτα και για κανέναν. Σύμφωνα με τον Σπινόζα, μπορείτε και οφείλετε να αγαπάτε τον Θεό, αλλά μην περιμένετε να σας επιστρέψει την αγάπη. Αυτό θα έμοιαζε με έναν φυσιολάτρη που προσδοκά από τη φύση να τον λατρεύει ανταποδοτικά. Στην πραγματικότητα, ο Θεός που ο Σπινόζα περιγράφει είναι τόσο παντελώς αδιάφορος για τους ανθρώπους και για όσα κάνουν, ώστε πολλοί θεωρούσαν πως ο Σπινόζα δεν πίστευε καθόλου στον Θεό και ότι ο πανθεϊσμός του ήταν απλώς ένα προκάλυμμα. Τον θεωρούσαν άθεο και αντίθρησκο. Πώς θα μπορούσε κάποιος που πίστευε πως ο θεός δεν ενδιαφέρεται για την ανθρωπότητα να είναι κάτι άλλο; Ο Σπινόζα, ωστόσο, έτρεφε μια διανοητική αγάπη για τον Θεό, μια αγάπη που βασιζόταν στη βαθιά κατανόηση που επιτυγχάνεται με τον ορθό λόγο.