ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΜΑΣ

Αυτή η ιστοσελίδα είναι στη διάθεσή σας, ώστε να σας εξοικειώσει με κάποια βασικά μαθήματα Φιλοσοφίας. Καλό θα ήταν να δείτε το μάθημα της Φιλοσοφίας σε συνάρτηση με το μάθημα της Ιστορίας. Η Ιστορία θα μας δώσει τη δυνατότητα να σκεφτούμε φιλοσοφικά πάνω στην εξέλιξη της ανθρώπινης ζωής. Αλλά ας αρχίσουμε να προβληματιζόμαστε για το αντικείμενο της Φιλοσοφίας:

Όταν μας απασχολεί η γνώση -οι δυνατότητες, οι πηγές, τα είδη, οι μέθοδοι απόκτησής της- στρεφόμαστε στη γνωσιολογία. Όταν αντικείμενό μας είναι η βαθύτερη υφή της πραγματικότητας, προσπαθούμε δηλαδή να καταλήξουμε σε μια γενική θεώρηση του τι υπάρχει, εστιάζουμε την έρευνά μας στον κλάδο που οι φιλόσοφοι αποκαλούν μεταφυσική ή οντολογία. Εάν θέλουμε να βρούμε αρχές που να ρυθμίζουν τις πράξεις μας και να μας καθοδηγούν στην οργάνωση της ζωής μας, ενδιαφερόμαστε για την πρακτική φιλοσοφία - που περιλαμβάνει την ηθική, την πολιτική φιλοσοφία, αλλά και την αισθητική.

"Aμφιβάλλω, άρα σκέφτομαι. Και επειδή σκέφτομαι, υπάρχω". Αυτό είναι το πρώτο οντολογικό πόρισμα που έδωσε την πρωτοκαθεδρία στην ανθρώπινη σκέψη. Ο κόσμος μου υπάρχει επειδή (και όπως) τον σκέφτομαι. Από μόνος του, χωρίς τον προσδιορισμό του ανθρώπινου νου που τον αντιλαμβάνεται, ο κόσμος γύρω μου δεν έχει καμιάν υπόσταση. Εκείνοι που μελετούν φιλοσοφία, ερευνούν διαρκώς και είναι σε θέση να λύνουν προβλήματα, να οργανώνουν λογικά τις σκέψεις τους, να τις διατυπώνουν έγκυρα και να επικοινωνούν με τους άλλους με λόγο συγκροτημένο, εύλογο και τεκμηριωμένο. Επίσης, είναι σε θέση να αναλύουν κριτικά και να ξεδιαλύνουν τις βασικές ιδέες που είναι τρέχουσες στην καθημερινή ζωή, να αξιολογούν με τρόπο κριτικό την πορεία της συλλογικής ανθρώπινης ζωής και να συμβάλλουν στη διαδικασία αλλαγής της.

Τα αντικείμενα της φιλοσοφικής αναζήτησης είναι πολλαπλά:

1. Γιατί υπάρχει το "κάτι" ενώ δεν υπάρχει το "τίποτα";

2. Το Σύμπαν έχει μια κάποια ενότητα σκοπού; Ή μήπως είναι το αποτέλεσμα μιας τυχαίας συσσώρευσης ατόμων της ύλης;

3. Η ανθρώπινη συνείδηση είναι μέρος του Σύμπαντος; Ή μήπως είναι μόνο ένα προσωρινό επεισόδιο που λαμβάνει χώρα πάνω σ'έναν προσωρινό πλανήτη;

4. Το καλό και το κακό υπάρχουν καθεαυτά; Ή έχουν σημασία μόνο για την ανθρώπινη συνείδηση;

5. Τι μπορώ να ξέρω ως άνθρωπος; Ποια είναι τα όριά μου;

6. Τι πρέπει να κάνω ώστε να προσδώσω νόημα στην ύπαρξή μου;

7. Τι μπορώ να ελπίζω για το μέλλον; Ως ποιον βαθμό μπορώ να το επηρεάσω;

8. Ο άνθρωπος είναι ένα ελεύθερο ον; Ή μήπως είναι μια ετεροπροσδιοριζόμενη ύπαρξη;

9. Ποιες είναι οι λογικές προϋποθέσεις της Επιστήμης;

10. Ποια είναι η σημασία και η λειτουργία της Τέχνης στην ανθρώπινη ζωή;

Όπως η Μούσα μιλά στον επικό ποιητή Όμηρο, έτσι μια θεότητα μιλά και στον Παρμενίδη τον Ελεάτη στο "Περί φύσεως", απόσπασμα 7-8 (μετάφραση Νίκος Ξένιος) και του περιγράφει τον δρόμο της Αλήθειας. Ο λόγος της επινοημένης αυτής θεότητας είναι υποβλητικός και δογματικός, είναι η ίδια η αποκάλυψη μιας μοναδικής Αλήθειας. Είναι όμως ταυτοχρόνως ένας λόγος συνεκτικός και αποδεικτικός, ένας λόγος που μπορεί να γίνει κατανοητός μόνο αν αφυπνιστεί η λογική ικανότητα και το κριτικό πνεύμα του αποδέκτη. : "Ποτέ δεν θα αποδειχθεί πως υπάρχουν μη-όντα. Εσύ, εξετάζοντας το ζήτημα, κράτα τον νου σου σε απόσταση. Η συνήθεια ή η πολλή πείρα σου ας μην σε πιέζουν να διαβείς γρηγορότερα αυτόν το δρόμο της αναζήτησης. Το μάτι σου να στριφογυρνά απρόσεχτο, και το ίδιο το αυτί σου που συλλαμβάνει κάθε ήχο, το ίδιο και η γλώσσα σου. Όμως να βγάζεις την κρίση με τον νου. Μόνο μέσω του νου θα βγάλεις την αλήθεια που πάω να σου πω, και που τόσο ποθείς ν'ακούσεις. Η μοναδική αλήθεια αυτού του δρόμου υπάρχει στα αλήθεια. Δεν απομένει τίποτ'άλλο. Και έχει αυτός ο δρόμος πολλά σημάδια, πως πάντα υπήρχε και από κανέναν δεν γεννήθηκε και πως κανείς δεν μπορεί να τον διαλύσει, πως είναι ολόκληρος, μοναδικός, αδιάσειστος και τέλειος ο δρόμος αυτός. Πως είναι ενιαίος, συνεχόμενος. Πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικός; Πώς κι από πού θα προέκυπτε; Πώς και από πού θα μεγάλωνε; Δεν θα σ'αφήσω να πιστέψεις κάτι τέτοιο, λανθασμένο. Ούτε και πως από την Ανυπαρξία γεννήθηκε η Ύπαρξη. Γιατί αυτό ούτε να το ισχυριστεί κανείς μπορεί, ούτε κι ο άνθρωπος το βάζει με τον νου του, πως δηλαδή ο δρόμος αυτός δεν υπάρχει. Ποια ανάγκη θα του έδινε εκκίνηση ύστερα από το μηδέν ή πριν απ'το μηδέν να αρχίσει να υπάρχει; Κι απ'τη στιγμή που σίγουρα υπάρχει, από πού κι ως πού θα μπορούσε ποτέ να χαθεί; Και από πού κι ως πού δεν θα είχε δημιουργηθεί ποτέ; Αδύνατα όλα αυτά. Γιατί, αν είχε κάποια χρονική στιγμή δημιουργηθεί, τότε μπορούμε να πούμε απλά ότι Ε Γ Ι Ν Ε, όχι ότι Ε Ι Ν Α Ι! Ούτε πως ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ! Έτσι αφήνουμε την υπόθεση της γέννας. Κι αφήνουμε κατά μέρος και την υπόθεση, που είναι ανήκουστη, πως χάθηκε. Κι επιπλέον αυτός ο δρόμος δεν μπορεί να διαιρεθεί, γιατί είναι όμοιος σε όλα του τα μέρη. Ούτε να πολλαπλασιαστεί μπορεί, γιατί θα τον εμπόδιζε να είναι συνεχής. Ούτε να μειωθεί μπορεί. Είναι όλος γεμάτος από αυτό το "ΕΙΝΑΙ"! Έτσι, όλος συνεχόμενος καθώς είναι, το ΟΝ κοντά στο ΟΝ πηγαίνει. Ακίνητος, στα μέγιστα δεσμά που βρίσκονται στο τέρμα της διαδρομής, είναι άναρχος, άπαυτος, εφόσον δεν έχει γεννηθεί κι ούτε μπορεί και να χαθεί. Αφού αποκλείσαμε τη γέννα και τον χαμό του, ο δρόμος αυτός βρίσκεται μέσα στον εαυτό του αυτόνομος, σταθερός στον ίδιο τόπο. Γιατί η ανάγκη η πανίσχυρη τον κρατάει δέσμιο ενός τέλους. Από ολόγυρα είναι περίκλειστο το Όν. Γιατί κι αυτό κάπου πρέπει να τελειώνει. Δεν είναι πρέπον να είναι διαφορετικά. Πρέπει να έχει όρια."

Ο Δημόκριτος διατυπώνει μια φιλοσοφία ζωής σε μια σειρά από κείμενά του, που σώζονται αποσπασματικά. Τα κύρια σημεία της θεωρίας του αναφέρονται σε προβλήματα συμπεριφοράς (ήθους, Ηθικής) και ευδαιμονίας του ανθρώπου (ευθυμίας), αισθητικής απόλαυσης του ωραίου, Γνωσιολογίας (αναζήτησης της γνώσης, αλήθειας), ζητήματα πολιτικής ηθικής, πολιτικής επιλογής και αυτοελέγχου των πράξεων του ατόμου. Τέλος, προσεγγίζει θαρραλέα τα πιο μεγάλα προβλήματα Μεταφυσικής (προέλευση των θεών, απορία σχετικά με τη μετά θάνατον ύπαρξη) και παρουσίας της Τύχης στη ζωή του ανθρώπου.

Από τα σωζόμενα αποσπάσματα του Δημόκριτου σας δίνω μερικά. Θα ήθελα καθένας και καθεμία από σας να διαλέξει τουλάχιστον μια από τις ερωτήσεις που ακολουθούν και να δώσει μια γραπτή απάντηση, που θα τη συζητήσουμε κατόπιν στην τάξη:

Πρώτο απόσπασμα) DK 68 B 189: « Άριστον ανθρώπω τον βίον διάγειν ως πλείστα ευθυμηθέντι και ελάχιστα ανιηθέντι, τούτο δ’ αν είη, ει τις μη επί τοις θνητοίς τας ηδονάς ποιοίτο». (=Το πιο καλό για τον άνθρωπο είναι να περνά τη ζωή με ώρες ευθυμίας όσο μπορεί πιο πολλές και ώρες ανίας / θλίψης όσο μπορεί πιο λίγες. Και μπορεί αυτό να το επιτύχει, αν επιδιώκει χαρές που σχετίζονται όχι με τα φθαρτά και φθοροποιά της ζωής). ΕΡΩΤΗΣΗ : Εάν συμφωνείτε πως τα φθαρτά πράγματα δεν φέρνουν πραγματική χαρά στον άνθρωπο, ποια πράγματα του δίνουν αληθινή χαρά κατά τη γνώμη σας;

ΔΕΥΤΕΡΟ απόσπασμα) DK 68 B 3: «Τον ευθυμείσθαι μέλλοντα χρη μη πολλά πρήσσειν….μηδέ όσα αν πράσση υπέρ δύναμιν εαυτού και φύσιν αιρείσθαι….». (= Αυτός που επιδιώκει για το μέλλον ευδαιμονία είναι ανάγκη να αποφεύγει την πολυπραγμοσύνη….και όσα επιχειρεί να πράξει να τα επιλέγει έτσι που να μην είναι πέρα από τις δυνατότητες και τη φυσική αντοχή του, τη φυσική υπόστασή του). ΕΡΩΤΗΜΑ: Συμφωνείτε πως πρέπει ο άνθρωπος να επιλέγει να πράττει όσα είναι μέσα στα όρια των δυνατοτήτων και της φυσικής του αντοχής;

ΤΡΙΤΟ απόσπασμα)DK 68 B 117: «Ετεή ουδέν ίσμεν. Εν βυθώ γαρ η αλήθεια». (=Στ’ αλήθεια (ετεός= αληθινός, γνήσιος) τίποτε δε γνωρίζουμε, γιατί η αλήθεια είναι κρυμμένη στο βυθό της αισθητής πραγματικότητας). Αργότερα ο Αριστοτέλης (στην αρχή των Φυσικών και αλλού) διευκρίνιζε: «τότε μόνον οιόμεθα γιγνώσκειν τι, όταν τα αίτια γνωρίσωμεν τα πρώτα (= τότε μόνο θεωρούμε ότι γνωρίζουμε κάτι, όταν γνωρίσουμε τα αίτια του φαινομένου τα αρχικά). (Ο Δημόκριτος έλεγε επίσης πως προτιμούσε να βρει την αιτία ενός φαινομένου παρά να αποκτήσει τη βασιλεία των Περσών - δηλ.πλούτο απέραντο και δύναμη πολύ μεγάλη). ΕΡΩΤΗΜΑ: Συμφωνείτε πως, εάν δεν αναζητήσουμε τα βαθύτερα αίτια μιας κατάστασης ή ενός φαινομένου, δεν είμαστε σε θέση να το κατανοήσουμε; Υποστηρίξτε την άποψή σας.

ΤΕΤΑΡΤΟ απόσπασμα). DK 68 B 264: «… εαυτόν μάλιστα αιδείσθαι και τούτον νόμον τη ψυχή καθεστάναι, ώστε μηδέν ποιείν ανεπιτήδειον». (=Καλύτερα είναι να ντρέπεται κανείς τη συνείδησή του και να εγκαθιστά τέτοιο το νόμο (αυτοελέγχου) στην ψυχή του, ώστε να μην επιχειρεί τίποτε άπρεπο). ΕΡΩΤΗΜΑ: Γιατί κατά τη γνώμη σας , ενώ μπορεί κάποιος να κλέψει κάτι φτηνό από ένα σουπερμάρκετ χωρίς να τον αντιληφθεί κανείς και χωρίς να έχει συνέπειες (πχ μια σοκολάτα ή μια τσίχλα ή κάτι ευτελές), ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΕΠΙΧΕΙΡΕΙ κάτι τέτοιο; Τι τον σταματά από το να διαπράξει την άνομη πράξη; Θέλω τα επιχειρήματά σας σε σχέση με αυτήν την "εσωτερική φωνή¨ της συνείδησης που τύπτει τον άνθρωπο για κάθε ενέργειά του.

ΠΕΜΠΤΟ απόσπασμα) DK 68 B 125: «Δημόκριτος …εποίησεν τας αισθήσεις λεγούσας προς την διάνοιαν: τάλαινα φρην παρ’ ημέων τας πύστεις λαβούσα ημέας καταβάλλεις; Πτώμα τοι το κατάβλημα». (= Ο Δημόκριτος προσωποποιώντας τις αισθήσεις- τις παρουσιάζει να αντιλέγουν προς τη διάνοια με τα ακόλουθα: «ταλαίπωρη νόηση (διάνοια), αφού πήρες από μας πληροφορίες για τον κόσμο γύρω σου, προσπαθείς ύστερα να αρνηθείς την προσφορά μας (τη συμβολή μας στη γνωστική διαδικασία); Αν νικήσεις σ’ αυτή την αντιδικία (ότι δε χρειάζεσαι τη συμβολή μας, τα μηνύματα που έρχονται από τις αισθήσεις), αυτή η νίκη θα είναι η καταστροφή σου, δεν θα έχεις πια πληροφορίες»). ΕΡΓΑΣΙΑ: Συνεχίστε αυτόν τον διάλογο των ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ με τον ΝΟΥ, σαν να γράφατε ένα μικρό θεατρικό έργο, ένα μονόπρακτο, να πούμε.

ΕΚΤΟ απόσπασμα) DK 68 B 33 «Διδαχή και φύσις παραπλήσιόν εστι· η γαρ διδαχή μεταρυσμοί τον άνθρωπον, μεταρυσμούσα* δε φυσιοποιεί». (=Η διδασκαλία και οι φυσικές καταβολές του ανθρώπου είναι παράγοντες ισοδύναμοι στην οικοδόμηση της προσωπικότητας του ανθρώπου. Γιατί η διδασκαλία μεταρρυθμίζει ή αναδομεί τη φύση και με αυτή την αναδόμηση του δημιουργεί καινούργια φύση). *Στη γλώσσα των ατομικών ρυσμός =άτομο, κατά συνέπεια το «μεταρυσμοί» σημαίνει «αναδόμηση ατόμων». ΕΡΩΤΗΜΑ: Είναι σημαντική η διδασκαλία κατά τη γνώμη σας; Σχολιάστε με βάση την εμπειρία σας ως μαθητών την άποψη ότι η διδασκαλία μεταμορφώνει το παιδί σε κάτι διαφορετικό από αυτό που ήταν από τη φύση του πριν τη διδασκαλία.

ΕΒΔΟΜΟ απόσπασμα) DK 68 B 248: «Νόμος βούλεται μεν ευεργετείν βίον ανθρώπων, δύναται δε, όταν αυτοί βούλονται πάσχειν ευ. Τοις γαρ πειθομένοις την ιδίαν αρετήν ενδείκνυται» . (=Ο νόμος - που εκφράζει τη βούληση του νομοθέτη για το καλό της κοινωνίας συνολικά- εγκλείει ως στόχο το να ευεργετεί τη ζωή των ανθρώπων δείχνοντας το δρόμο του δικαίου. Και μπορεί αυτό να επιτευχθεί, αν οι πολίτες επιθυμούν αυτή την ευεργεσία να τη δεχτούν. Γιατί γι’ αυτούς που πείθονται ο νόμος ενισχύει τη δική τους αρετή). ΑΝΟΙΚΤΟ ΘΕΜΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ: Η ανθρώπινη αρετή είναι απαραίτητη, κατά την άποψή σας, ώστε να λειτουργήσουν σωστά οι νόμοι σε μιαν ευνομούμενη, δημοκρατική πολιτεία; Συζητήστε το μεταξύ σας στην τάξη. Περιμένω τις απόψεις σας για να γίνει μια συζήτηση για την υπακοή στους νόμους.

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ

Στη σύγχρονη Ελλάδα και Ευρώπη γίνεται όλο και εντονότερο το ζήτημα της προσφυγιάς. Αιτία της μετανάστευσης σε γενικές γραμμές, τόσο της εκούσιας όσο και της αναγκαστικής, είναι η προσπάθεια εκείνων που μεταναστεύουν να απαλλαγούν από διάφορους παράγοντες που καταπιέζουν τη ζωή και την προσωπικότητά τους. Επίσης,υπάρχουν και καθαροί οικονομικοί λόγοι, όπως η φτώχεια και η πείνα που επικρατεί σε μια χώρα, καθώς και θρησκευτικοί λόγοι. Άλλος κύριος λόγος για την ανθρώπινη μετανάστευση είναι κάποιος πόλεμος που τους ανάγκασε να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Μεγάλες μάζες ανθρώπων μεταναστεύουν από φτωχές ή εμπόλεμες χώρες της Ασίας και της Αφρικής και αναζητούν καταφύγιο και καλύτερο μέλλον. Πολλοί από αυτούς αναζητούν εργασία και χαρακτηρίζονται ως ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ, άλλοι αναζητούν κοινωνική προστασία από την άδικη νομοθεσία της χώρας τους που τους περιθωριοποιεί και τους καταδιώκει λόγω πεποιθήσεων, θρησκεύματος ή σεξουαλικής προτίμησης και χαρακτηρίζονται ως ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ και οι περισσότεροι αναζητούν ένα καταφύγιο ειρηνικό δραπετεύοντας από ένα πόλεμο ή ένα τυραννικό καθεστώς και χαρακτηρίζονται ως ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ. Ανεξαρτήτως της κατηγορίας στην οποίαν ανήκουν, οι μετανάστες αυτοί είναι πολύ ταλαιπωρημένοι και αντιμετωπίζουν εντονότατο πρόβλημα επιβίωσης. Το μέλλον το δικό τους και των παιδιών τους είναι πολύ αβέβαιο. Η ανασφάλειά τους είναι χαρακτηριστική και θέτει σε δοκιμασία τον ανθρωπισμό των "πολιτισμένων" πολιτών των χωρών της Δύσης.

Οι πολιτικοί πρόσφυγες ειδικά έχουν υποστεί στέρηση των πολιτικών τους δικαιωμάτων και είναι επικηρυγμένοι στις χώρες απ΄όπου έχουν δραπετεύσει, αναζητώντας ένα καλύτερο και ανθρωπινότερο μέλλον. Το παρόν τους είναι ιδιαίτερα επισφαλές, τα υπάρχοντά τους πολύ περιορισμένα, οι συνθήκες διαβίωσής τους άθλιες.

Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες οι πρόσφυγες πεθαίνουν κατά την προσπάθειά τους να μεταναστεύσουν. Ανάμεσά τους πεθαίνουν και μικρά παιδιά.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΗΘΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ: Aυτό είναι ένα ανθρώπινο έμβρυο στις τέσσερεις και στις έξι εβδομάδες της κύησης. Πιστεύετε πως συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά στοιχεία που το καθορίζουν ως ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΥΠΑΡΞΗ;

Από πότε ο άνθρωπος μπορεί να ονομάζεται "άνθρωπος"; Ποια είναι η αρχή της ύπαρξης; Η σύλληψη ή η γέννηση; Αυτά είναι φιλοσοφικά ερωτήματα, εκτός από επιστημονικά. Δείτε πόσο πιο "ανθρώπινο" δείχνει το έμβρυο στις οκτώ (δηλαδή στον δεύτερο μήνα) και μετά στις είκοσι εβδομάδες (δηλαδή στον πέμπτο μήνα) της κύησης:

Αν επιχειρήσουμε να συνδέσουμε την καθημερινή μας ζωή με τα διδάγματα των στοχαστών περασμένων αιώνων, μπορούμε να βγάλουμε εκπληκτικά συμπεράσματα που αφορούν τη δική μας ζωή. Ενδεικτικά θυμίζω κάποια αποσπάσματα που έχουν σωθεί από τη σκέψη κάποιων Σοφιστών: (1) «Ελευθέρους αφήκε πάντας θεός, ουδένα δούλον η φύσις πεποίηκεν». (Αλκιδάμας)[ Πληροφορία του Αριστοτέλη (Ρητορική, 1373b18). (=Ο Θεός όλους τους άφησε ελεύθερους, κανένα η φύση δεν έκανε δούλο). ΣΥΜΦΩΝΕΙΤΕ ΜΕ ΤΟΝ ΑΛΚΙΔΑΜΑΝΤΑ, ΠΩΣ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΜΑΣ ΕΙΜΑΣΤΕ ΟΛΟΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ; ΝΑ ΑΝΑΦΕΡΕΤΕ ΚΑΠΟΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΠΟΥ ΝΑ ΤΟ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΟΥΝ ΑΥΤΟ.

Ποια είναι η αντίληψη του Καντ για την Ηθική;

Εκείνο που πρέπει βασικά να μας ενδιαφέρει είναι να έχουν οι ηθικές κρίσεις μας καθολικό χαρακτήρα, να ισχύουν δηλαδή όχι μόνο για μία συγκεκριμένη περίπτωση, αλλά και για κάθε παρόμοια περίσταση κατά την οποία ενεργεί ένα παρόμοιο υποκείμενο.

Από την καθολικότητα των ηθικών μας κρίσεων ο Καντ συνάγει την κεντρική αρχή του ηθικού νόμου, την οποία αποκαλεί κατηγορική προσταγή, επειδή έχει κατηγορικό -δηλαδή απόλυτο και όχι υποθετικό- χαρακτήρα. Ο ηθικός νόμος πρέπει να μπορεί να ισχύει σε κάθε περίπτωση και να μη συνδέεται με συγκεκριμένους στόχους του ενός ή του άλλου υποκειμένου. Σύμφωνα με την κατηγορική προσταγή, πρέπει το υποκείμενο της πράξης να θέλει ο γνώμονας (κανόνας) της πράξης του να ισχύει ως καθολικός νόμος. Σύμφωνα με τον Καντ, «η Ηθική δεν είναι το δόγμα που καθορίζει πώς να γίνουμε ευτυχισμένοι, αλλά πώς να είμαστε άξιοι για να γίνουμε ευτυχισμένοι«. Η ηθική ουσιαστικά μπαίνει στη σφαίρα του καθολικού νόμου και η συναισθηματική της διάσταση μένει έτσι σε πολύ χαμηλότερο επίπεδο.

Εθελοντές που ρίχνονται στη φωτιά μιας πυρκαγιάς για να σώσουν οικογένειες ή στα ταραγμένα νερά των ποταμών και της θάλασσας για να περισυλλέξουν ναυαγούς, φαντάροι που θυσιάζονται στη μάχη για να σώσουν τους συμπολεμιστές τους. Αλλά και οι δωρητές οργάνων και οι αιμοδότες που προσφέρουν ένα πολύτιμο «κομμάτι» του σώματός τους για τη θεραπεία ενός αγνώστου. Αραγε μπορούν να εξηγηθούν -και πώς ακριβώς;- από τη βιολογική ιστορία του είδους μας τέτοιες καθημερινές πράξεις αλληλεγγύης, αυταπάρνησης ή και αυτοθυσίας για τη σωτηρία της ζωής συνανθρώπων μας, τους οποίους ούτε καν γνωρίζουμε; Απ’ ό,τι φαίνεται λοιπόν η κοινωνική μας ζωή δεν ταυτίζεται πάντα με την αιμοχαρή εικόνα της «άγριας ζούγκλας» ή του ιδιοτελούς «πολέμου όλων εναντίον όλων». Και όπως θα δούμε, η αλληλεγγύη, ο αλτρουισμός και η αυτοθυσία δεν αποτελούν αποκλειστικά ανθρώπινα «ηθικά προνόμια», αλλά εμφανίζονται και σε πολλά άλλα, δήθεν κατώτερα, ζωικά είδη. Συνεπώς ο αλτρουισμός και η κοινωνική αλληλεγγύη δεν είναι μια αμιγώς ηθική, αλλά μια βιολογική επιταγή.

Ευτυχώς, η κοινωνική ζωή των ανθρώπων δεν ταυτίζεται πάντα με την αιμοσταγή εικόνα της «άγριας ζούγκλας» ή με την ιδιαίτερα δημοφιλή στις μέρες μας εικόνα του ιδιοτελούς «πολέμου όλων εναντίον όλων». H αλληλεγγύη, ο αλτρουισμός και η αυτοθυσία δεν αποτελούν αποκλειστικά ανθρώπινα «ηθικά προνόμια», αλλά εμφανίζονται και σε πολλά άλλα, δήθεν κατώτερα, ζωικά είδη.

Για παράδειγμα, πώς εξηγείται εξελικτικά η αυτοκτονική συμπεριφορά της εργάτριας μέλισσας όταν κεντρίζει όποιον πλησιάζει στην κυψέλη, με αποτέλεσμα να πεθαίνει η ίδια;

Ανάλογες συμπεριφορές αλτρουιστικής αυτοθυσίας παρατηρούνται όχι μόνο στα «ανόητα» δίπτερα, αλλά και στα πολύ πιο ευφυή ανώτερα θηλαστικά, στους πιθήκους, στους ελέφαντες, στα δελφίνια και στους ανθρώπους.

ΕΡΩΤΗΜΑ ΓΙΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΣΚΕΨΗ: Αν η φυσική επιλογή ευνοούσε και επιβράβευε μόνο τους οργανισμούς που ζουν και συμπεριφέρονται σύμφωνα με τα προσωπικά τους συμφέροντα, τότε πώς θα μπορούσαμε νε δικαιολογήσουμε την αλτρουιστική συμπεριφορά και, σε ακραίες περιπτώσεις, την αυτοθυσία προς όφελος των άλλων; Γιατί η βιολογική εξέλιξη των κοινωνικών ζώων επέλεξε και συντηρεί τέτοιες ανιδιοτελείς και εμφανώς επιζήμιες αλτρουιστικές συμπεριφορές, ενώ δεν προσφέρουν κανένα άμεσο ή εμφανές όφελος στον αλτρουιστή;

Για να εξηγηθεί επιστημονικά η φαινομενικά παράλογη αλτρουιστική συμπεριφορά έχουν προταθεί, μέχρι σήμερα, διαφορετικές θεωρίες. Τα μοντέλα αυτά διαφοροποιούνται ανάλογα με το αν ο αλτρουιστής διαθέτει εμφανή κοινωνικά κίνητρα ή κατά πόσο επωφελείται ο ίδιος ή κάποιος στενός συγγενής του από την πράξη του. Σύμφωνα με το πρώτο μοντέλο μη συνειδητού λειτουργικού αλτρουισμού, που ισχύει για τα περισσότερα απλά κοινωνικά είδη ζώων, αυτή η συμπεριφορά εκδηλώνεται αυτόματα χωρίς καμία αποτίμηση του κόστους ή του οφέλους της αλτρουιστικής συμπεριφοράς. Σε πιο περίπλοκα κοινωνικά θηλαστικά η αλτρουιστική συμπεριφορά εκδηλώνεται μετά από έκφραση ικεσίας για βοήθεια από κάποιο μέλος της ομάδας (κοινωνικά πυροδοτούμενος αλτρουισμός). Το μοντέλο της εκούσιας και, ώς ένα βαθμό, συνειδητής επιλογής της αλτρουιστικής συμπεριφοράς εκδηλώνεται αποκλειστικά στα ανώτερα θηλαστικά που διαθέτουν μεγάλο εγκέφαλο (ελέφαντες, δελφίνια, πίθηκοι και άνθρωποι). Eδώ απλώς έθεσα την πιθανότητα ο αλτρουισμός, η φιλαλληλία και η κοινωνική αλληλεγγύη να μην είναι μια αμιγώς ηθική επιλογή. Έθεσα την πιθανότητα να τον αντιμετωπίσουμε και ως μια βιολογική επιταγή, η οποία προέκυψε κατά τη βιολογική εξέλιξη και η οποία διατηρείται από τον νόμο της φυσικής επιλογής. Και ο λόγος που ίσως διατηρείται, είναι το ότι προφανώς συμβάλλει αποφασιστικά στην επιβίωση των περισσότερων κοινωνικών ζωικών ειδών, του ανθρώπου μη εξαιρουμένου.

O απόστολος το λέει ξεκάθαρα: "Ἀδελφοί, πρὸ τοῦ ἐλθεῖν τὴν πίστιν ὑπὸ νόμον ἐφρουρούμεθα συγκεκλεισμένοι εἰς τὴν μέλλουσαν πίστιν ἀποκαλυφθῆναι. Ὥστε ὁ νόμος παιδαγωγὸς ἡμῶν γέγονεν εἰς Χριστόν, ἵνα ἐκ πίστεως δικαιωθῶμεν· πάντες γὰρ υἱοὶ Θεοῦ ἐστε διὰ τῆς πίστεως ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ· ὅσοι γὰρ εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε. Οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ· πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ". (Προς Γαλάτας επιστολή Παύλου γ΄23 - δ΄5) Είναι μια επαναστατική για την εποχή του άποψη, που φυσικό ήταν να διωχθεί.

Ο Χριστιανισμός βασίζεται στην ισότητα των ανθρώπων και από τη φύση του είναι μια επαναστατική θεωρία.

ΘΕΜΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ: Ο Ιησούς Χριστός ήταν ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους της ανθρώπινης ιστορίας. Γιατί διώχθηκε κατά τη γνώμη σας, γιατί συνελήφθη και μαρτύρησε, γιατί σταυρώθηκε και γιατί όλα αυτά έχουν μεγάλη σημασία για την ανθρώπινη σκέψη και ηθική;

ΕΡΩΤΗΜΑ: Αντιλαμβάνεστε πόσο σημαντική είναι η φιλοσοφία, τόσο ως μάθημα του σχολείου όσο και ως εξωσχολική ασχολία; ΘΕΛΩ ΤΗ ΓΝΩΜΗ ΣΑΣ ΓΡΑΠΤΩΣ.

Η φιλοσοφία, ως πολιτισμική πρακτική και ως μάθημα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την Ιστορία και με την κουλτούρα. Ένα φιλοσοφικό κείμενο εγγράφεται στην ιστορία, φέρει τα ίχνη ενός πολιτισμού, αποτυπώνει συστήματα ιδεών που προσανατολίζουν την κοινωνική συνείδηση και δράση της εποχής του. Ο Χέγκελ παραδεχόταν οτι η ιστορία αποτελεί μια σειρά καταστροφικών συμβάντων, που όμως είχαν έναν έσχατο σκοπό και ένα νόημα.

Φανταστείτε ένα μικρό παιδί που θα σας ρώταγε: "Τι σημαίνει αληθινό;" "Τι σημαίνει καλό;" "Τι σημαίνει όμορφο;". Πώς θα του απαντούσατε;

Από τα σωζόμενα αποσπάσματα του Δημόκριτου σας δίνω μερικά. Θα ήθελα καθένας και καθεμία από σας να διαλέξει τουλάχιστον μια από τις ερωτήσεις που ακολουθούν και να δώσει μια γραπτή απάντηση, που θα τη συζητήσουμε κατόπιν στην τάξη:

DK 68 B 189: « Άριστον ανθρώπω τον βίον διάγειν ως πλείστα ευθυμηθέντι και ελάχιστα ανιηθέντι, τούτο δ’ αν είη, ει τις μη επί τοις θνητοίς τας ηδονάς ποιοίτο». (=Το πιο καλό για τον άνθρωπο είναι να περνά τη ζωή με ώρες ευθυμίας όσο μπορεί πιο πολλές και ώρες ανίας / θλίψης όσο μπορεί πιο λίγες. Και μπορεί αυτό να το επιτύχει, αν επιδιώκει χαρές που σχετίζονται όχι με τα φθαρτά και φθοροποιά της ζωής).

ΕΡΩΤΗΣΗ : Εάν συμφωνείτε πως τα φθαρτά πράγματα δεν φέρνουν πραγματική χαρά στον άνθρωπο, ποια πράγματα του δίνουν αληθινή χαρά κατά τη γνώμη σας;

DK 68 B 3: «Τον ευθυμείσθαι μέλλοντα χρη μη πολλά πρήσσειν.μηδέ όσα αν πράσση υπέρ δύναμιν εαυτού και φύσιν αιρείσθαι….». (= Αυτός που επιδιώκει για το μέλλον ευδαιμονία είναι ανάγκη να αποφεύγει την πολυπραγμοσύνη….και όσα επιχειρεί να πράξει να τα επιλέγει έτσι που να μην είναι πέρα από τις δυνατότητες και τη φυσική αντοχή του, τη φυσική υπόστασή του).

ΕΡΩΤΗΜΑ: Συμφωνείτε πως ο άνθρωπος πρέπει να επιλέγει να πράττει όσα είναι μέσα στα όρια των δυνατοτήτων και της φυσικής του αντοχής;

DK 68 B 117: «Ετεή ουδέν ίσμεν. Εν βυθώ γαρ η αλήθεια». (=Στ’ αλήθεια τίποτε δε γνωρίζουμε, γιατί η αλήθεια είναι κρυμμένη στο βυθό της αισθητής πραγματικότητας).

Ο Δημόκριτος έλεγε επίσης πως προτιμούσε να βρει την αιτία ενός φαινομένου παρά να αποκτήσει τη βασιλεία των Περσών - δηλ.πλούτο απέραντο και δύναμη πολύ μεγάλη).

ΕΡΩΤΗΜΑ: Συμφωνείτε πως, εάν δεν αναζητήσουμε τα βαθύτερα αίτια μιας κατάστασης ή ενός φαινομένου, δεν είμαστε σε θέση να το κατανοήσουμε; Υποστηρίξτε την άποψή σας.

DK 68 B 264: «… Εαυτόν μάλιστα αιδείσθαι και τούτον νόμον τη ψυχή καθεστάναι, ώστε μηδέν ποιείν ανεπιτήδειον». (=Καλύτερα είναι να ντρέπεται κανείς τη συνείδησή του και να εγκαθιστά τέτοιο το νόμο (αυτοελέγχου) στην ψυχή του, ώστε να μην επιχειρεί τίποτε άπρεπο).

Όταν ο γάλλος συγγραφέας και φιλόσοφος Ζαν Πωλ Σαρτρ τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ αρνήθηκε να πάει να το παραλάβει. Μάλιστα, έκανε γνωστό στον Τύπο ότι η απόφασή του δεν ήταν μια «παρορμητική κίνηση». Ένας από τους λόγους που απέρριψε το βραβείο προήλθε από την συνήθεια του να αρνείται όλες τις επίσημες τιμές. Πώς κρίνετε αυτήν την απόφαση του Σαρτρ;

Στην ιαπωνική ταινία "Κλέφτες Καταστημάτων" μια ολόκληρη οικογένεια ζει κλέβοντας τρόφιμα και άλλα είδη από το σουπερμάρκετ.

Το φαινόμενο της κλοπής σουπερμάρκετ είναι πολύ διαδεδομένο στις μέρες μας. Φαίνεται ότι κάποιοι πιστεύουν πως "δεν βλάπτουν κανέναν" αν βουτήξουν κάποιο αντικείμενο από ένα πανάκριβο σουπερμάρκετ. Πιστεύουν πως "ο καπιταλιστής δεν θα χάσει τίποτε αν του κλέψω ένα μπουκάλι κρασί"....

ΕΡΩΤΗΜΑ: Γιατί κατά τη γνώμη σας , ενώ μπορεί κάποιος να κλέψει κάτι φτηνό από ένα σουπερμάρκετ χωρίς να τον αντιληφθεί κανείς και χωρίς να έχει συνέπειες (πχ μια σοκολάτα ή μια τσίχλα ή κάτι ευτελές), ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΕΠΙΧΕΙΡΕΙ κάτι τέτοιο; Τι τον σταματά από το να διαπράξει την άνομη πράξη; Θέλω τα επιχειρήματά σας σε σχέση με αυτήν την "εσωτερική φωνή¨ της συνείδησης που τύπτει τον άνθρωπο για κάθε ενέργειά του.

Mια πρώτη σκέψη που στηρίζει την απόφασή μας να μην οικειοποιηθούμε τα ξένα χρήματα που περνούν από τα χέρια μας είναι οι συνέπειες της πράξης μας.Θα λέγαμε ότι ένας κανόνας βάσει του οποίου πράττουμε είναι ηθικά ορθός αν η εφαρμογή του οδηγεί σε συγκριτικά καλύτερα αποτελέσματα από οποιονδήποτε άλλον.Για παράδειγμα, αν υιοθετήσουμε τον κανόνα πως, κάθε φορά που το επιθυμούμε και μπορούμε να μείνουμε ατιμώρητοι, επιτρέπεται να κλέβουμε κάποια χρήματα, είναι πολύ αμφίβολο εάν τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα της πράξης μας θα είναι θετικά για το κοινωνικό σύνολο.

Τι θα γινόταν, αν όλοι όσοι βρίσκονται σε θέση παρόμοια με τη δική μας υ π έ κ υ π τ α ν στον πειρασμό να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία ενός εύκοου πλουτισμού;

DK 68 B 125: «Δημόκριτος …εποίησεν τας αισθήσεις λεγούσας προς την διάνοιαν: τάλαινα φρην παρ’ ημέων τας πύστεις λαβούσα ημέας καταβάλλεις; Πτώμα τοι το κατάβλημα». (= Ο Δημόκριτος προσωποποιώντας τις αισθήσεις- τις παρουσιάζει να αντιλέγουν προς τη διάνοια με τα ακόλουθα: «ταλαίπωρη νόηση (διάνοια), αφού πήρες από μας πληροφορίες για τον κόσμο γύρω σου, προσπαθείς ύστερα να αρνηθείς την προσφορά μας (τη συμβολή μας στη γνωστική διαδικασία); Αν νικήσεις σ’ αυτή την αντιδικία (ότι δε χρειάζεσαι τη συμβολή μας, τα μηνύματα που έρχονται από τις αισθήσεις), αυτή η νίκη θα είναι η καταστροφή σου, δεν θα έχεις πια πληροφορίες»).

ΕΡΓΑΣΙΑ: Συνεχίστε αυτόν τον διάλογο των ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ με τον ΝΟΥ, σαν να γράφατε ένα μικρό θεατρικό έργο, ένα μονόπρακτο, να πούμε.

DK 68 B 33 «Διδαχή και φύσις παραπλήσιόν εστι· η γαρ διδαχή μεταρυσμοί τον άνθρωπον, μεταρυσμούσα* δε φυσιοποιεί». (=Η διδασκαλία και οι φυσικές καταβολές του ανθρώπου είναι παράγοντες ισοδύναμοι στην οικοδόμηση της προσωπικότητας του ανθρώπου. Γιατί η διδασκαλία μεταρρυθμίζει ή αναδομεί τη φύση και με αυτή την αναδόμηση του δημιουργεί καινούργια φύση).

ΕΡΩΤΗΜΑ: Είναι σημαντική η διδασκαλία κατά τη γνώμη σας; Σχολιάστε με βάση την εμπειρία σας ως μαθητών την άποψη ότι η διδασκαλία μεταμορφώνει το παιδί σε κάτι διαφορετικό από αυτό που ήταν από τη φύση του πριν τη διδασκαλία.

DK 68 B 248: «Νόμος βούλεται μεν ευεργετείν βίον ανθρώπων, δύναται δε, όταν αυτοί βούλονται πάσχειν ευ. Τοις γαρ πειθομένοις την ιδίαν αρετήν ενδείκνυται» . (=Ο νόμος - που εκφράζει τη βούληση του νομοθέτη για το καλό της κοινωνίας συνολικά- εγκλείει ως στόχο το να ευεργετεί τη ζωή των ανθρώπων δείχνοντας το δρόμο του δικαίου. Και μπορεί αυτό να επιτευχθεί, αν οι πολίτες επιθυμούν αυτή την ευεργεσία να τη δεχτούν. Γιατί γι’ αυτούς που πείθονται ο νόμος ενισχύει τη δική τους αρετή).

ΑΝΟΙΚΤΟ ΘΕΜΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ: Η ανθρώπινη αρετή είναι απαραίτητη, κατά την άποψή σας, ώστε να λειτουργήσουν σωστά οι νόμοι σε μιαν ευνομούμενη, δημοκρατική πολιτεία; Συζητήστε το μεταξύ σας στην τάξη. Περιμένω τις απόψεις σας για να γίνει μια συζήτηση για την υπακοή στους νόμους.